Osmanlı'nın son döneminde Çarşamba, Trabzon vilayetine bağlı Canik
sancağının kazasıdır. Tüm Trabzon vilayeti düşünüldüğünde Çarşamba,
(Osmanlı'nın son döneminde Çarşamba'nın idarî sınırları şu anki Çarşamba ilçesinin tamamını, Ayvacık ilçesinin büyük bölümünü,
Salıpazarı, Asarcık ve Tekkeköy ilçelerinin bazı köylerini kapsıyordu.)
vilayetin en önemli ilim merkezlerinden biri olarak öne çıkmaktadır. 1904 yılı
kayıtlarına göre Trabzon vilayetinin tamamında
60, Canik sancağında ise toplamda 23 medrese varken bunlardan 13 tanesinin
Çarşamba'da bulunmaktadır. Yine aynı yılın verilerine göre Trabzon vilayeti
genelinde 12 kütüphane bulunmakta ve bu kütüphanelerden de 6 tanesi Canik
sancağında, Canik sancağındakilerin de 4 tanesi Çarşamba kazasında
bulunmaktadır.
Medrese
sayısının fazlalığı ve kütüphane imkanlarının oluşu Çarşamba'yı civar kazalar
arasında muhakkak ki öne çıkarıyordu. Böylesine bir ilim ortamının olması da
Çarşamba'dan çeşitli alimlerin çıkmasına ortam hazırlamıştır. Şimdi bu
alimlerden bazılarının hayatları hakkında bilgi vermeye çalışalım.
Çarşambalı Ahmet Hamdi Efendi
Çarşambalı Ahmet Hamdi Efendi, H. 1264
yılında (M. 1848) Çarşamba'nın Biçme köyünde doğmuştur. Köy hocası Mustafa
Efendi'nin oğludur.
Köyünün sıbyan mektebinde Kur'an-ı
Kerim Kıraati ve dinî ilimler tahsil ettikten sonra, Çarşamba Süleyman Paşa
Medresesi'nde biraz Arapça sarf ve nahiv tahsili yapmış daha sonra Amasya’da
tekrar Arapça nahiv ve dinî ilimler okuduktan sonra biraz da mantık dersi
okumuştur. H. 1288'de İstanbul’a gelerek zamanın birkaç büyük üstadından yüksek
ilimler tahsil edip Huzur Dersleri Muhataplarından (Ramazanlarda sarayda
padişah huzurunda takrir olunan derslere hazır bulunan ilmiye sınıfına
kullanılan bir tabir) Kayserili Sabık Müsteşar Hacı Derviş Efendi’nin dersine
devamla kendisinden icazet almıştır.
H. 1295'te yapılan Rüûs (Medrese
tahsilini bitirip imtihanda başarılı olanlara verilen beraatın adı) imtihanında
başarılı olmuş ve o yıl Beyazıt Camii Şerifi'nde öğretime başlayarak H. 1313
yılında ilk talebesine icazet vermiştir. Bundan sonra aralıksız eğitim öğretim
faaliyetlerine devam etmiştir.
H. 1303 de yapılan tedris-i ilmi
feraiz imtihanında başarılı olarak Beyazıt Camii Şerifinde belirli zamanlarda
vazifesine devam etmiştir. H. 1305'te yapılan Fetvahaneye giriş imtihanında
dördüncü dereceden kazanarak o yıl Fetvahane Tahtani Pusla (Fetvahane
"Pusla Odası", "Fetva Odası" ve "İlamat Odası"
olmak üzere üç birimden oluşmaktaydı. Pusla Odasındaki yetkililer sorulan
fetvaları bir pusula ile fetva odasına soralardı) odasına devamla H. 1306'da
ikinci sınıfa tayin olmuş yine aynı yıl birinci sınıfa terfi etmiş ve H.
1307'de Fetvahane Fevkani Müsvedde odasına müdavim sınıfa kaydolmuş daha sonra
kendisine istima’i muhakemat hizmeti de verilmiştir. H. 1322 de mülazım
sınıfına (subaylık) kaydolmuş H. 1326 da Fetvahaneden ayrılmış ve H. 1326'da M.
16 Ekim 1908'de 83 oyla Canik (Samsun) mebusu (milletvekili) olarak Meclis-i
Mebusan'a girmiştir. İkinci ve dördüncü devrede de milletvekilliği
görevini sürdürmüştür.
Huzur Derslerine H. 1322 – 1326 da
muhatab , H. 1327'den 1331 yılına kadar mukarir (Ramazan aylarında sarayda ders
okutan alimlere verilen isim) olarak katılmış, muhatablığında dördüncü rütbeden
Mecidî ve Osmanî nişanları ile taltif olunmuştur. İbtidai Hariç İstanbul
Müderrisliği ile başladığı medrese hocalığını, medrese hocalığının en üst
mertebelerinden biri olan Hâmise-i Süleymaniye mertebesine kadar terfien
sürdürmüştür.
Çarşambalı Ahmet Hamdi Efendi'nin
kabri Fatih Camii türbe kapısının yanındaki hazirenin en sonunda bulunmaktadır.
Mezar taşı kitabesinde: "haza kabru ustaz’ilkül Çarşambavî el-Hac Ahmet
Hamdi Efendi ruhiçün lillahil Fatiha, sene 1330, 29, Ramazan"
yazılıdır.
Çarşambalı Ahmet Hamdi Efendi'nin
icazet verdiği en meşhur öğrencilerinden biri İsmailağa Cemaatinin önderi
Mahmut Ustaosmanoğlu'nun hocası Ahıskalı Ali Haydar Efendi'dir. Diğer
öğrencileri arasında Prof. Dr. Şerif Mardin'in akrabalarından İstanbul
Üniversitesi Hukuk Fakültesi Medenî Hukuk Ordinaryus Profesörlerinden Ebül'ula
Mardin ve Osmanlı'nın son dönem hattat ve ressamlarından olan Mimarzade Mehmet
Ali Bey bulunmaktadır. Ayrıca İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Medenî
Hukuk Ordinaryus Profesörlerinden olan ve 1960 darbesiyle görevine son verilen
akademisyenler içerisinde olan Kemalettin Birsen, Çarşambalı Ahmet Hamdi Efendi'nin
oğludur.
Çarşambalı Hüseyin Hüsnü Efendi
Çarşamba
ilçesi Şer'iyye Katibi Hacı Mahmut Efendi'nin oğlu olarak h.1289 (m.1872)
yılında Çarşamba'da doğmuştur. Çarşamba ve Samsun'da bulunan çeşitli
medreselerde tahsil görmüştür. 12 Haziran 1311'de Samsun Şer'iyye Mahkemesi 2.
katipliğine tayin olunmuş, 21 Mayıs 1313'te de başkatip olmuştur. H. 1325
senesinden 1327'ye kadar Maraş Andırın'da ve 1328'den 1330'a kadar da İçel'e
bağlı Ayaş Nahiyeleri niyabetinde bulunmuştur.1 Mayıs 1328'den itibaren de Makrî
(Fethiye) ilçesi niyabetine tayin olunmuştur. 28 Kanunisani 1329 (25 Ocak 1914)
tarihinde Ünye kadılığına tayin olunmuştur.
Çarşambalı Mehmet Emin Efendi
Çarşamba
Müftülüğü ve Niksar Niyabeti yapmış bulunan Çakırzade Mustafa Rüştü Efendi'nin
oğludur. H. 1266 (Aralık 1849) yılında Çarşamba Orta Mahallede doğmuştur. İlk
öğreniminden sonra Hazinedarzade Osman Paşa Medresesi'nde okumaya başlamıştır. İlk
olarak Terme'de niyabete başlamış; Alaçam'da niyabette bulunduktan sonra Niksar
Şer'iyye Mahkemesine tayin olunmuştur. Babasının vefatı üzerine Çarşamba'ya
geri gelmiş ve H. 1292 (1874) yılında Çarşamba Şer'iyye Mahkemesi katipliğine
tayin olmuştur. H. 1301'de Sivas Vilayeti Merkez Şer'iyye Mahkemesi katibi
olmuştur. Niyabete kabulüyle beraber Teşrinievvel 1300 (1884) yılında Sivas
Gürün Naibi olmuştur. Daha sonrasında ikişer yıl aralıklarla Milas (Hamidiye),
Tenûs, Islahiye, Koçgiri, Hafik, Bafra, Çarşamba, Tirebolu, Ordu, Sarmaşıklı
(Bünyan-hamid) ve Aziziye kazaları niyabetinde bulunmuştur. En son Ağustos 1328'de
(1912) Alucra kadılığına tayin olmuş ve Eylül 1330'da (1914) emekliye
ayrılmıştır.
Çarşambalı
Mehmet Emin Efendi'ye İbtidaî Dahil Edirne müderrisliği ruûsu verilmiştir. Daha
sonra, İzmir, Edirne Paye-i Mücerredi ve Mahreç Payesi (Paye-i Mücerredi ve
Mahreç Payesi ilmî yönden kendini kanıtlamış ulemaya verilen payelerdendir) ile
taltif edilmiş ve kendisine dördüncü rütbeden Osmanlı Nişanı verildi.
Çarşambalı Mustafa Hilmi Efendi
Mehmet
Ağa'nın oğlu olarak Mart 1269'da (Mart 1853) Çarşamba'nın Alibeyli köyünde
doğmuştur. İlk öğreniminden sonra Çarşamba'da bulunan Arnavut Ali Bey
Medresesi'nde Çarşamba eski Müftülerinden Müderris (öğretmen) Ali Zihni
Efendi'den ders okumuştur. 1288'de Amasya'ya gitmiş ve orada Müderris Şirvanîzade Hacı Mustafa Efendi'den
ders okumuştur. Hocasından 1299 yılında icazetname aldıktan sonra burada
Müderris Erzurumlu Ömer Efendi'den de Feraiz (Miras Hukuku) okuyarak icazet
almıştır.
1300 (1884)
yılında Çarşamba'da bulunan Osman Paşa Medresesine müderris olarak tayin olunmuş
burada bir süre görev yaptıktan sonra henüz 33 yaşında iken Mart 1302 (1886)
yılında Çarşamba Müftüsü olmuştur. Şahsına İbtida-i Hariç Edirne Müderrisliği,
Hareket-i Altmışlı ve Musıla-i Süleymaniye terfileri verilmiştir.
28
Kanunisani 1321'de (1905) Çarşamba Müftüsü olarak görev yapmakta iken müftülük
görevinden azledilmiştir.
Çarşambalı Osman Fevzi Efendi
Rum Mehmet
Paşa ahfadından (torunlarından) Çarşambalı el-Hac Süleyman Sabri Efendi'nin
oğlu olarak H. 1257 (1842) de Çarşamba'da doğmuştur. Çarşamba'da ilk öğrenimini
gördükten sonra medresede Arapça ve dinî ilimler okumuş, feraiz (miras hukuk)
okumuş ve iki icazetname almıştır. H. 1271 yılında İstanbul Bab Mahkemesi'ne
girmiş ve Hz. 1289'da Boğazlıyan daha sonra Kastamonu'ya bağlı Ereğli, 1297'de
Merzifon, 1300'de Goryan, 1304'de Tirebolu, 1306'da Marmara Ereğli, 1307'de
Tırnova, 1309'da Buka, 1314'de Baalbek, 1317'de Umran, 1323'de Eceabat
niyabetinde bulunmuş Haziran 1325'de (1909) görevden ayrılmıştır.
H. 1295'te
taşra ruusuna erişmiş ve Muharrem 1309'da (1891) Müsila-i Süleymaniye
müderrisliği derecesine terfi etmiştir.
***
Ebül'ula Mardin, "Huzur Dersleri" adlı
kitabında Ramazan aylarında sarayda yapılan huzur derslerine katılan alimlerin
isimlerini listeler halinde vermektedir. "Çarşambalı" ön adıyla
burada kayıtlı birçok isim bu kitapta yer almakta ve Ebül'ula Mardin, ismi
anılan bazı alimlerin hayatları hakkında da bilgi vermektedir. Fakat anılan
kişilerin tamamının hayatları hakkında kitapta bilgi verilmediğinden
"Çarşambalı" olarak nitelenen bu kişilerin İstanbul Fatih'te bulunan
Çarşamba semtinden mi yoksa Samsun Çarşambadan mı oldukları tam
anlaşılamamaktadır. Bu isimlerden bazıları şöyle: Çarşambalı Muhammed Efendi
(Ayaklı Kütüphane diye meşhur), Çarşambalı Said Efendi, Çarşambalı Mustafa
Efendi (H. 1247'de saray hocalığına tayin edilmiş, Yeniçeri ocağı kaldırılırken
de sarayda hazır bulunanlardandır.), Çarşambalı Mehmed Efendi, Çarşambalı
Mehmed Said Efendi, Çarşambalı Hacı Muhammed Said Efendi, Çarşambalı
Veliyyüddin Efendi...
Not: Yazının
hazırlanmasında Ord. Prof. Dr. Ebül'ula Mardin'in "Huzur Dersleri"
(İsmail Akgün Matbaası, İstanbul, 1951.) adlı eserinden ve Sadık Albayrak'ın "Son Devir Osmanlı
Uleması 1-5" (Medrese Yayınevi, İstanbul, 1980.) adlı eserinden istifade
edilmiştir.