Osmanlı'nın Son Döneminde Çarşamba'da Eğitim

            Osmanlı'nın son döneminde devlet görevlileri tarafından kaleme alınan salnameler, anlattıkları bölge ve dönemle ilgili çok önemli bilgiler vermektedir. Salnamelerde, devlet kurumlarından, yöneticilerden vb. konulardan bahsedilmekte hatta bazı istatistikî bilgiler de verilmektedir. O dönemde Orta ve Doğu Karadeniz’in neredeyse tamamını içine alan Trabzon vilayeti için de H. 1286 - 1322 (M. 1869 - 1905) arasında 22 adet salname yazılmıştır. 1869 yılında yazılan Trabzon Vilayet Salnamesinde, vilayetteki halkın nüfusu, dini yapısı, hane sayısı, cami, kilise vb. dini kurumların ve din görevlilerinin sayısı, bulunan eğitim kurumları ve kütüphaneler gibi pek çok bilgiye yer verilmektedir.

            Bilindiği üzere Osmanlı'nın son dönemlerinde iki çeşit eğitim kurumu vardır. İlki geleneksel usulde eğitimlerine devam eden mahalle mektebi (sıbyan mektebi) ve medreselerle, Osmanlı'nın son dönemlerinde özellikle de Sultan II. Abdülhamid Han zamanında sayıları hızla artan Avrupa'daki okullar örnek alınarak kurulmuş olan iptida (ilkokul), rüştiye (ortaokul) ve idadi (lise) adı verilen okullardır. Geleneksel tarzda eğitim veren kurumlardaki eğitim, devlet tarafından tam olarak planlanmış ve denetlenebilen bir eğitim değilken, yeni açılan okullardaki eğitimin daha planlı ve denetimi daha da kolay olmuştur.

            Çarşamba (Arım) kazası idari yönden, Trabzon vilayetinin Canik sancağına (liva) bağlıydı. Osmanlı'nın son dönemindeki Çarşamba, şu anki Çarşamba ilçesinin tamamını, Ayvacık ilçesinin büyük bölümünü, Salıpazarı, Asarcık ve Tekkeköy ilçelerinin bazı köylerini de içine alan Canik sancak merkezinden sonra (şu anki İlkadım, Canik ve Atakum ilçeleri) en büyük kaza idi. Aynı zamanda Çarşamba'nın barındırdığı eğitim kurumları ve kütüphanelerle komşu kazalardan çok daha zengin olduğu görülmektedir.

            Tutulan kayıtlara göre Çarşamba'da 1869 yılında 8 ilmiye medresesinde 11 müderrisin 205 öğrenciye eğitim verdiği belirtilmekte olup, 1872 yılında 4 medrese, 1880 yılında 12 medrese, 1888 yılında 7 medrese, 1895 yılında 5 medrese, 1901 yılında 6 medresede 6 müderris ve 717 öğrencinin olduğu, 1902 yılında 13 medresede 13 müderris ve 558 öğrencinin var olduğu, 1904 yılında ise 13 medresede 13 müderrisin 585 öğrenciye eğitim verildiği belirtilmektedir. 1904 tarihinde Çarşamba'da bulunan medreselerin durumu şöyleydi.

Medresenin Adı	Medresenin Yeri	Müderrisi	Öğrenci Sayısı	Banisi (Kuranı, Yaptıranı)
Hazinedarzade Süleyman Paşa Medresesi	Çay Mah.	Ahmet Efendi	85	Hazinedarzade Süleyman Paşa
Naimiye Medresesi	Çay Mah.	Hacı İsmail Efendi	107	Hacı Mehmet Naim Efendi
Arnabud Ali Bey Medresesi	Orta Mah.	Ahmet Efendi	58	Sofuzade Hacı Hasan Efendi
Mahmut Tayyar Paşa Medresesi	Orta Mah.	Durmuş Efendi	46	Mahmut Tayyar Paşa
Hamidiye Medresesi	Orta Mah.	Derviş Efendi	55	Hasan Kadıoğlu Hacı Abdullah Efendi
Akpınar Medresesi	Sarıcalı Mah.	Mehmet Efendi	15	Muhiddin Efendi
Yusuf Zeyneddin Medresesi	Pembe Mah.	Mahmut Efendi	66	İaneten
Tatarlı Medresesi	Tatarlı Köyü	Bekir Efendi	17	İaneten
Sarıyurd Medresesi	Sarıyurd Köyü	Halil Efendi	32	-------
Hisarcık Medresesi	Hisarcık Köyü	Fehmi Efendi	52	İaneten
Eğri Kiraz Medresesi	Karakaya Köyü	İbrahim Efendi	17	İaneten
Şeyh Habil Medresesi	Şey Habil Köyü	Musa Efendi	16	İaneten
Abacalu (İpçili) Medresesi	Abacalu (İpçili) Köyü	Zihni Efendi	19	İaneten

Tablo 1: 1904 tarihinde Çarşamba'da bulunan medreselerin durumu

            Yukarıda vermiş olduğumuz tablodan da anlaşılmaktadır ki Çarşamba'da 1904 tarihinde 13 tane medrese bulunmakta ve bu medreselerde toplam 585 öğrenci eğitim görmektedir. Aynı yıl Trabzon vilayetinin tamamında 60, Canik sancağında ise toplamda 23 medrese varken bunlardan 13 tanesinin Çarşamba'da bulunuyor oluşu dikkate şayandır. Medreselerden 6 tanesinin kaza merkezinde diğerlerinin ise değişik köylerde kurulu olması da yine dikkat çekicidir. Özellikle köylerde kurulu olanların banisinin de köylüler olduğu anlaşılmaktadır. Bu medreselerin yanında Hazinedarzade Süleyman Paşa'nın Hassabahçe Mahallesinde 45 hücreli bir yapıyı medrese olarak vakfettiği anlaşılmaktadır. Fakat bu medresenin kurulup kurulmadığı ile ilgili malumatımız yoktur. Bir de Çarşamba kazasında bulunan kütüphanelere göz atalım.

Kütüphanenin Adı	Bulunduğu Mahalle	Banisi (Kuranı, Yaptıranı)	Kitap Sayısı	Kuruluş Tarihi
Hazinedarzade Süleyman Paşa Kütüphanesi	Çay Mah.	Hazinedarzade Süleyman Paşa	150	1227 (1812)
Naimiye Kütüphanesi	Çay Mah.	Hacı Mehmet Naim Efendi	130	1303 (1885)
Arnabud Ali Bey Kütüphanesi	Orta Mah.	Sofuzade Hacı Hasan Efendi	335	1275 (1858)
Mahmut Tayyar Paşa Kütüphanesi	Orta Mah.	Mahmut Tayyar Paşa	720	1227 (1812)

Tablo 2: 1904 tarihinde Çarşamba'da bulunan kütüphanelerin durumu

            Yine 1904 yılında tutulan istatistiklerden Çarşamba'da bulunan kütüphane ve kütüphanelerdeki kitap adedinin de fazla oluşu dikkat çekmektedir. Trabzon vilayeti genelinde bulunan 12 kütüphane bulunmakta ve bu kütüphanelerden de 6 tanesi Canik sancağında bulunurken Çarşamba kazasında 4 tane kütüphane bulunuyor oluşu da dikkate şayandır. Bir diğer ilgi çeken konu da kütüphanelerin ve medreselerin tamamının devlet eliyle değil de şahıslar eliyle kurulu oluşudur. Bunun yanında dikkat çeken bir diğer konu da medreselerin büyük bir bölümünün, kütüphanelerin ise tamamının Çarşamba'nın doğu yakasında olduğudur. Kütüphanelerin ve medreselerin aynı adı taşıması ve banilerinin aynı oluşu bu kütüphanelerin medreselere ait kütüphaneler olduğunu göstermektedir. Hazinedarzade Süleyman Paşa Medresesi ve Kütüphanesi günümüzde halen Süleyman Paşa Camii olarak bilinen caminin bünyesinde veya civarında, Naimiye Medresesi ve Kütüphanesinin de halen günümüzde Naimiye Camii olarak bilinen caminin bünyesinde veya civarında olmalıdır. Arnabud Ali Bey Medresesi ve Kütüphanesinin banisinin Sofuzade Hacı Hasan Efendi olarak belirtilmesi aklımıza Çarşamba'da müftülük de yapmış olan ve "Mecmâ'ûl Âdâb" adlı bir esere de imza atmış olan Sofuzade Seyyid Hasan Hulusi Efendi'yi getirmektedir. Bu medrese ve kütüphanenin yeri de yakın zamana kadar ayakta olan Soğuoğlu Caddesindeki Sofuoğlu Camii olabilir. (İki yıl evvel camii yıkılmış yerine Abdullah Tanrıverdi Camii inşa edilmiştir.) Camii yıkılmadan önce caminin kuzey duvarında bulunan küçük odacıklar, bu odacıklarda daha önceden eğitim verildiği izlenimini vermektedir. Aynı odacıkları yakın zamana kadar Çarşamba'daki Akpınar Camii'nde de görmek mümkündü. Bu odacıklarda yirmi sene öncesine kadar hafızlık yapan öğrenciler veya İmam - Hatip Lisesi'nde okuyan öğrenciler yatılı olarak kalıyor, iaşeleri de halk tarafından karşılanıyordu. 

            Çarşamba'da yine klasik usulle eğitim veren mahalle mektebi veya sıbyan mektebi diye anılan ilk derece mektebi diyebileceğimiz mektepler de vardı. Çarşamba'da 1869 yılında 169 sıbyan mektebinde 2607 öğrencenin var olduğu, 1800 yılında 147, 1888 yılında 280, 1902 yılında 198 adet sıbyan mektebi bulunduğu belirtilmektedir.

            Çarşamba'da geleneksel metotlarla eğitim veren medrese ve sıbyan mekteplerinin yanı sıra, 1850'lerden itibaren tüm Osmanlı coğrafyasına yayılmış özellikle de Sultan II. Abdülhamit Han zamanında geniş yayılım imkanı bulmuş Avrupa modeli iptida (ilkokul) ve rüştiyelerin (ortaokul) de açıldığını görmekteyiz. Çarşamba'da ilk iptidanın ne zaman açıldığı bilinmemekle beraber 1888 yılında 4 iptida, 1895 yılında 4 iptida, 1898 yılında 1 iptidada iki muallimin olduğu bilinmekte fakat öğrenci sayıları bilinmemektedir. Ortaokul derecesinde eğitim veren ilk rüştiye Çarşamba'da 1871 yılında açılmıştır. Kayıtlardan bu rüştiyede 1872 yılında 45 öğrencinin olduğu anlaşılmaktadır. 1873'de 3 muallim ve 45 öğrenci bulunan rüştiyede, 1880 ve 1895'deki kayıtlarda da 3 muallim bulunmakta, 1898'de 4 muallim 60 öğrenci, 1899'da 3 muallim 68 öğrenci, 1900'de 4 muallim 95 öğrenci, 1903 yılında ise 3 muallim 91 öğrenci bulunmaktadır. Sonraki yıllarda Çarşamba'da İnas Rüştiyesi (Kız Rüştiyesi) de kurulmuştur. İnas Rüştiyesinde 1912 yılında 2 muallime ve 48 öğrenci bulunuyordu. Bu okulun 1913 yılında kız iptidasına dönüştürüldüğü düşünülmektedir. Osmanlı döneminde Çarşamba'da lise düzeyinde eğitim veren idadi açılmadığı anlaşılmaktadır.

            Bu kurumların yanında Çarşamba'da gayr-ı müslim tebaaya hizmet veren eğitim kurumları da vardı. 1893 tarihli bir nüfus sayımına göre Çarşamba'da 47597 Müslüman, 3114 Rum ve 9775 Ermeni yaşamaktaydı. Bu gayr-ı müslim nüfusa yönelik olarak Çarşamba'da 33 kilisede 36 din görevlisi hizmet vermekteydi. 1869 yılında 7 Rum sıbyan mektebinde 245 öğrenci, 18 Ermeni sıbyan mektebinde de 404 öğrenci olmak üzere toplamda 25 sıbyan mektebinde 649 öğrenciye eğitim verilmekteydi. 1872 yılında 3 Rum mektebinin olduğu, yine 1880 yılında da 3 sıbyan mektebinin olduğu belirtilmektedir. 

Yararlanılan Kaynaklar:

-          Abdullah Bay – Hazinedarzadelerin Vakıf Faaliyetleri, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 2008, Sayı:5 Sayfa: 113.

-          Ünal Taşkın – 1317 Maarif Salnamesine Göre Trabzon Vilayetinde Eğitim Kurumları, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2009, Sayı:7, Sayfa: 244.

-          İbrahim Topal – Salnamelere Göre Trabzon Vilayetinde Dini ve Sosyal Yapı, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), 2012.

-          Hayrettin Arıcı – XIX. Yüzyılda Trabzon Vilayetinde Eğitim (Vilayet Salnamelerine Göre)(Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), 2006.